Legend and History

Paagi sa pagsulat sang estorya ukon paragrap, mas malaragway kag mapakita pa ang atun banwa nga dapat ipabugal. Sa digyan nga pamaagi pwede naton mapalab-ot sa aton isigkatawo ang maragtasun, baganihan kag kasaysayan sang aton banwa, sa Probinsiya sang Iloilo, kag sa pungsod Pilipinas.

Ang kada lugar may mga nakaugalingon nga mga ginhalinan nga ngalan kag mga istorya nga ginpasa-pasa halin sa mga kamal-aman hasta sa digyan nga henerasyon. Sa sini nga pamaagi, masolbar kag masabtan ang tanan nga mga hitabo sa banwa sang Tigbauan.

Basi sa kinaadman sa libro ni Don Pedro Alcantara Monteclaro may pamagat nga “Ang Maragtas Sang Panay”, diri natukiban pagid ang mga nasari-sari nga impormasyon kag detalye sang nauna nga mga hitabo sa pungsod Pilipinas. Apang hindi gid taman ka kompleto ang libro ni Don Monteclaro kag tungod sa kamal-aman na sini kag irisipon nalang ang mga pahina sang libreta. Gani nagalaum ako nga mahimo kag mapakita ninyo ang matuod-tuod nga pagbutang sang importansiya sa aton Amay nga makagagahum sang tanan, sa tawo, sa aton palibot kag ilabi na gid sa pungsod Pilipinas.

Sadtong tuig 1200 sa isla sang Madia-as, may nauna nga mga tao nga naga istar. Ang hari sang mga ati nga si Marikudo nga bata sang nauna nga hari man sa isla amo si Haring Polpulan. Ang asawa ni Haring Marikudo nga si Maniwantiwan upod ang ila tatlo ka mga unga nga sila Pugawan, Manibeles, kag Asmagel. Kaupod ang mga sinakpan nga may kina-iya nga mga pamilya. Sanda ang mga ati ukon negrito nga una naga istar sa isla. Sanda may kurung kag itum nga buhok, damul nga bibig, putot kag itum nga panit.

Sadtong tuig 1300 man sang ang napulo ka mga datu nagpalagyo sa ila lugar tungod sa ila nga sultan nga si Sultan Makatunao, isa ka mapintasun nga hari sa Borneo. Kag tungod sini, nag-istoryahanay ang napulo ka mga datu kaupod ang ila mga asawa nga maghalin sa idalum ni Sultan Makatunao. Kag sila nag-umpisa sa pagpanagat sakay sang ila bangka nga ginatawag “balang-hais ukon balangay”. Hangtud nakita nila ang isla sang Madia-as kag sa ulihi gintawag nga Aninipay (Panay) kag sila una nga nagdungka sa Malandog, Hamtik, Antique. Sang tuig 1327 nagdungka naman sila sa Siwaragan lugar marapit sa San Joaquin, Iloilo. Sang mga pila ka tuig nagsugo si Datu Puti nga magbiray kag mangita sang maayo nga lugar kaupod ang pamilya sang tribu sang Labing-Isog kag Magwalis. Kag sila naka dungka sa sa isa ka sapa kag sa duwa ka suba. Ang isa ka sapa amo ni karun ang Buyu-an Creek kag ang duwa ka suba amo ang Tacuyong kag Sibalom River nga nasakop sang Parara.

Kag sa nabal an ni Haring Marikudo sa iya nga umalohokan nga si Padianga nga may mga tawo nga naga istar sa iya ginasakupan nga lugar. Naghiwat siya sang isa ka gamay nga pista para mainbetar ang mga Datu. Ang mga gin-inbetar nga mga datu amo kanday: Datu Puti kag ang iya nga asawa nga si Piangpangan, Datu Sumakwel kag ang iya asawa nga si Kapinangawan, Datu Bankaya kag ang iya asawa nga si Katurong, Datu Paiburong kag ang iya asawa nga si Pabilaan, Datu Padolinogan kag ang iya nga asawa nga si Tibongsapay, Datu Dumangsol, Datu Libay, Datu Dumangsil, Datu Dumaloglog kag Datu Balensuela.

Ang hari sang mga ati nga si Marikudo nagsugtanay sa pagbakal kang Isla sang Panay sa Andanna Creek sa Iloilo. Digyan sila nagkit-anay kaupod ang mga Malay sa higad sang sapa nga ginatawag Andanna. Ginbaylo nila ang Panay sa mga ati nga nagapuyo sang isa ka salakot kag kulintas nga bulawan nga kung sayuron sa aton “manangyad”. Ang salakot amo ini ang nitibo nga kalo nga bulawan kag sa pagbakal sang Isla sang Panay puno ini sang mga malahalun nga mga bato.

Sang nabakal na nila ini, ang dibisyon sang isla ginharian sang mga datu: Datu Bankaya sang Aklan-Capiz, Datu Sumakwel sang Hamtik (Antique), kag Datu Paiburong sang Irong-irong (Iloilo). Ang mga iban nga datuan nagbalik sa Borneo kaupod si Datu Puti kag ang duwa pa ka mga datu kag ila nga mga pamilya. Gintugyanan ni Datu Puti si Datu Sumakwel nga siya ang bag-o nga mangin mataas nga pinuno sa isla kay siya ang labing mapisan, maalam kag kagulangan sang mga datu.

Halin sa Hamtik (Antique), ang mga mandaragat nga nagasunod sa sidlak sang adlaw kag nakadungka sa isa ka lugar nga anda ginatawag “Katigbawan”, ang lugar nga natapnan sang duwa ka suba. Ini nga lugar subong ginatawag “Parara”.

Si Datu Paiburong ang natungdan sa Irong-irong (Iloilo) kag sanda nagpangabuhi sang malinong kag mainuswagon sa sulod sang 300 ka tuig. Sang nag-abot ang mga Espanyol natublag ang tanan. Nabuksan ang Iloilo sa bilog nga kalibutan sadtong tuig 1855, may madamo run nga mga pangabuhian kag aktibidades ang Iloilo. Ang munisipalidad sang Iloilo nangin siyudad sa bisa sang ginatawag nga “Kasuguan Bacura” sang tuig 1893.

Suno sa iban pa nga maragtas, sa higad sang baybayon, may nahamtang nga matahom nga hilamon nga ginatawag sa lokal nga lugar nga “tigbaw”. Ang ginhalinan nga ngalan sang Katigbawan diri naghalin sa mga hilamon nga kilala sa siyensiya sang tanom amo ang Anthisteria cilita. Kag sa sini nga pamaagi, ang Katigbawan ginhimo nga Tigbauan sang mga Espanyol.

Isa ka prayle ang nagpangalan sa lugar sang Katigbawan nga “Nacer del Carrizo”, apang ang isa ka pari nga Hesuita nga si Parde Chirino ginpangalanan niya ini nga lugar nga “Pueblo de Suaraga”.

Ang simbahan sang Tigbauan nga gin ubra sang una sang tuig 1500. Ang pueblo sang Tigbauan nangin “Visita de Oton” sang tuig 1575 kag nangin parokya sang tuig 1580. Nangin una nga eskwelahan kag dormitoryo sa pungsod Pilipinas nga ginpasad ni Padre Pedro Chirino, S.J. sang tuig 1592. Kag sa nabalitaan nga si Padre Chirino nagsulat sang iya una nga katekistiya sang Tigbauan sa “Haraya”, ang nitibong lengguwahe sang Tigbauan.

Sang tuig 1617 sang Hulyo 4, ang proposisyon nga ginhimo sang Ordinansa sang Real Audiencia nga ibalik ang simbahan sang Tigbauan sa pamumuno sang mga Hesuita sa pagbaylo para sa Simbahan sang Hamtik (Antique). Sang Setyembre 6, 1617, ang Kasuguan sang Obispo sang Cebu, ang pagtigayon sang seremonya nabaton kag nakit-an sang Alcalde Mayor sang Probinsiya sang Ogtong (Oton), ni Don Manuel Bracamonte. Sa mga prisensya sang mga principales sang Tigbauan, ang simbahan ginbaton ang Provincial Vicar sang mga Hesuita, nga si Rev. Fr. Juan de Lecea. Sang tuig 1982, sang ang ulihi nga Hesuita nga pari nga si Rev. Fr. Andres Navez ginbaylohan sang una nga sekular nga pari nga si Rev. Fr. Cresencio Montinola sang tuig 1898. Si Rev. Fr. Cresencio Montinola ang pinaka-una nga Pilipino nga pari nga nag serbe sa Simbahan sang Tigbauan.

Ang simbahan sang Tigbauan ginpakay-o sa wala pahuway nga ubra sa idalom ni Fray Florencio Martin sang tuig 1867. Kag ang simbahan naka lampuwas sa tiempo giyera sang WWII kag sang baskog nga linog sang tuig 1948.

Tigbauan nangin encomienda sang Hari sang Espanya kag ni Don Esteban Rodriguez de Figueroa. Sadtong nagkari ang mga Espanyol, nakita nila ang mga residente diri nga mapinalanggaon kag mapisan. Nakita man nila ang mga babayi nga nagasuksok sang puti kag matingkad nga bulak nga ginatawag “lompotes”, nga may manami kag malig-on nga nangin bugal sa Kalakalang Galyeon sa Mexico.

Tigbauan nagdumili sa giyera batok sa mga Espanyol sang tuig 1898 kag sa liberasyon batok naman sa mga Amerikano sang tuig 1899-1901 sa idalom sang pamumuno ni Leandro Fullon. Ginhimo ang Tigbauan nga gobyerno sibil sang tuig 1901.

Sang Setyembre 2, 1942, sa idalom ni Maj. Rafael L. Almacen sa kauna nga engkwentruhanay sang reserbado nga mga suldado batok sa Japanese Imperial Forces pagkatapos nga nagsurender ang United States Armed Forces in the Far East (USAFFE) sang Panay.

Ang organisado nga mga suldado sa Tigbauan nga amo ang una nga sektor sa Iloilo ni 3rd Lieut. Napoleon B. Tenefrancia, nga sa mga pila ka adlaw nagbase sa Leon. Ang una nga yunit nangin “M” Co. 3rd BN. 63rd Infantry Begt. Cmd (nakilala nga Guerrilla) na ambusan ang konboy sang 11 ka mga trak sang mga Hapon, kag sa sini nangin madugo ang pagbakbakanay kag tiruhanay sang grupo ilabi na gid ang grupo ni Pvt. Pedro Tronco kag Pvt. Hugo Tupan.

Ang mga miyembro nga nagtaliwan amo kanday 3rd Lieut. Enrique Tabalingcos, S/Sgt. Jose T. Canto, Sgt. Marciano Aldon, Sgt. Rafael T. Canto, PFC. Jose Terruñez, Pvt. Constantino Aldon, Pvt. Gerardo Tito, Pvt. Basilio Trizteza, Pvt. Rafael Tangle, Pvt. Pedro Tronco, C/F Magdaleno Torress, Pvt. Silvestre Tiquison, Pvt. Hugo Tupan, kag mga sibilyan nga nadala sa engkwentruhanay amo anday Francisco Arias, Deogracias Jabat kag Vicente Talanre. Amo nga ang landmark makit-an sa Barangay Namocon, Tigbauan, Iloilo.

Nagtipon ang mga suldado sang Amerikano nga sa kasuguan ni Gen. Douglas MacArthur nga may palayaw nga Victorino I kag sa natungdan nga si Maj. Gen. Rapp Brush kag mga Pilipino nga guerillia sa pamumuno ni Col. Macario L. Peralta, Jr. kaupod si Col. J. Chavez sa binit sang baybay sang Parara sang ika-18 sang Marso, 1945 bilang una nga halintang sa pagkabig sang Panay sa mga Hapon. Suno sa mga detalye, luyag ni Gen. MacArthur nga pag-ubra sang duwa lugar nga sa pagdali sa pagtipon kag pagsalakay sa mga Hapon. Amo nga ang Victor I nga sa idalom ni Gen. Robert L. Eichelberger, ang ika-80 nga mayor sang mga suldado nga Amerikano nga nagpagiya sa ika-40 nga grupo sang mga suldado sang National Guard nga naka base California. Kag suno kay Gen. Eichelberger: “Filipino guerrillas stood stiff, resplendent in starched khaki uniforms and ornaments and decked in battle gear.” Ang landmark makit-an sa tunga sang Barangay Parara Sur kag Norte.

Kag sa mga nagligad nga mga tinuig, ang Tigbauan isa ka banwa nga ginpatindugan sang nauna nga kooperatiba sa elektrisidad amo ang Iloilo Electric Corporation (ILECO 1) sa Barangay Namocon, kag sang sikat nga Southeast Asian Fisheries Development Center (SEAFDEC) sa Barangay Buyu-an, kag amo man ang Sibalom River Irrigation System Project nga ginimplementar sang National Irrigation Administration sa Barangay Baguingin, kag sa Barangay Tan Pael ang mas sikat nga eskwelahan amo ang St. Therese MTCC.

Subong mas madamo pagid ang ginpasad nga mga instraktura, eskwelahan, simbahan, kalan-an kag palahuwayan. Isa na diri and RS2, BearLand Paradise Resort, QHMSI Gymnasium.

Sa 52 ka mga barangay sang Tigbauan, amo ang: Alupidian, Atabayan, Bagacay, Baguingin, Bagumbayan, Bangkal, Bantud, Barosong, Barroc, Bayuco, Binaliuan Mayor, Binaliuan Menor, Bitas, Buenavista, Bugasonagan, Buyu-an, Canabuan, Cansilayan, Cordova Norte, Cordova Sur, Danao, Dapdap, Dorong-an, Guisian, Isauan, Isian, Jamog, Lanag, Linobayan, Lubog, Nagba, Namocon, Napnapan Norte, Napnapan Sur, Olo Barroc, Parara Norte, Parara Sur, San Rafael, Sermon, Sipitan, Supa, Taro, Tan Pael, kag ang 9 ka poblacion 1,2,3,4,5,6,7,8 kag 9.

Sa mga dokumento nga nakit-an kag nabasahan, ang una nga Patron sang Simbahan sang Tigbauan amo ang “La Virgen de Guia”. Apang ini gin baylohan sang San Juan de Sahagun sadtong pagkatapos sang termino sang isa ka Hesuita sa “paroquia” sang tuig 1580, kag na kanonismo sang tuig 1691. Ang San Juan de Sahagun sang Tigbauan Church gin deklara nga parti sang UNESCO World Heritage sang tuig 1993.

Sang ang Proklamasyon No. 430 nga gin-isyu sang tuig 1989 ni anay Presidente Corazon Aquino, nga naga siling “ An act declaring March 18 of every year as Victory Day in the Islands of Panay and Romblon including the Cities of Iloilo and Roxas”. Apang sa sini nga buluhaton, ang LGU Tigbauan ang may layi nga paga-islan ang Saludan Festival sang Pagdaug-Saludan Festival nga tanda sang pagdaug sa pagsakop sang mga Hapones kag pagdungka sang mga Bornean Datu diri sa Tigbauan.

Ang gin-umpisan sang Saludan amo ang “salud ukon “salud”. “Salud ta sa Palupadan”, ang ngalan sang salud naghalin kay anay Hon. Sangguniang Bayan Member Rexfel G. Trivilegio sang Barangay Atabayan, Tigbauan, Iloilo. Kag sa sini ang Saludan Festival ginbun-ag.

Kag sang una nga termino ni anay Mayor sang Tigbauan, Hon. Myrna M. Torres sang tuig 1998, siya nagpirma sang isa ka Executive Order nga naga deklara nga kada ika-3 sang Biyernes sang Oktubre pagahiwatun ang “Adlaw sang Tigbauan.”

May ara man isa ka festival nga ginahiwat diri sa Tigbauan amo ang “Burihan Festival” sang Barangay Bitas, Tigbauan, Iloilo. Ini nga selebrasyon amo nga ginahiwat kada Pebrero sa kada tuig. Ini isa man ka pamaagi sa pagpasalamat sang dako sa Dios Ama kag kay Sr. Sto. Niño sa mga bugay nga naangkon.

Suno sa libro nga may tig-ulo nga “The Philippine Island” ni Blair kag Robertson, 1493; 1898; Vol. XII, pp. 217, 219-220 sang si Padre Pedro Chirino nagdumili sa mga na eksperyensahan kag obserbasyon nahanungod sa atun banwa kag naka hambal sang mga tinaga nga, “ The village itself was on the same shore, at the mounth of the river, of which I myself have enjoyed in abundance. As they were continually fishing on the beach, usually with three or four nets, they never made a haul without devoutly is regarding us with a part of it.”

Suno pagid sa nakit-an nga mga dokumento nga Margaritas sa hindi mabal-an nga petsa nga nadiskobrehan sang isa ka manaliksik nga si H. Otley Beyer, naghatag pagid sang mga importante nga mga detalye nahanungod sa layi, gobyerno, selebrasyon, kultural, kag amo man ang ginapatihan nga mga Deus sang nauna nga mga naga istar sa Panay.

Ang Tigbauan naga selebrar sang iya fiesta kada ika-3 nga Domingo sang Enero sa pagkabig kay Señor Sto Niño, kag sa kada Hunyo 12 sa pagbaton sa Santos nga Patron, San Juan de Sahagun.

Information gathered by Angelo Tiwana Quiamco